قلب کشاورزی، بذر، اصلی ترین عامل و دلیل یکجا نشینی انسان هاست. بذر، آن روح زندگی است که به تمدن بشریت شکل داده و نه فقط به خوراک انسان و دامداری، بلکه رشد دهنده اقتصاد و دانش بشری بوده است. آمار ها نشان میدهد که ارزش بازار بذر در سراسر جهان، سال 2019 معادل 43 میلیارد دلار آمریکا بوده و تا سال 2021 به رقم 47 میلیارد دلار رسید. همین موضوع، نمایش دهنده قدرت و اهمیت خرید بذر در دنیاست.

گیاهان موجودات زنده ای هستند که زندگی آنها مانند زندگی ما آغاز و پایانی دارد. در سراسر قلمرو گیاهی، تنوع زیادی در شیوه زندگی گیاهان دیده میشود. از گیاهان کوچک و ظریف گرفته تا درختان قدرتمند بلوط، همه چیز با یک بذر شروع می شود. در ادامه سعی داریم تا شما را با شیوه کاشت بذرهای سبزیجات و صیفی جات و بذر گل آشنا کنیم.

بذر چیست؟

بذر، بدنه زایشی نهاندانگان (Angiosperm) و بازدانگان (Gymnosperms) است. اساساً، یک بذر از یک گیاه کوچک رشد نیافته (جنین) تشکیل شده که به تنهایی یا همراه با غذای ذخیره شده، برای رشد اولیه خود پس از جوانه زنی، توسط یک پوشش محافظ (تستا)، احاطه شده است. گرده افشانی و سازگاری، مهمترین عواملی هستند که باعث موفقیت تکاملی گیاهان گلدار می شوند که تعداد آنها بیش از 300 هزار گونه است.

بذر

اگرچه دانه گیاهان از نظر ژنتیکی به سه دسته استاندارد، هیبرید و تراریخته تقسیم میشوند، اما دو نوع اول در کشاورزی امروزی رایج تر هستند. معمولا انتخاب کشاورزهای حرفه ای، برای بدست آوردن محصولات با کیفیت و عملکرد بالا، نوع هیبرید است.

در کتاب “کشاورزی و بیوتکنولوژی های مرتبط”، اریکسون و همکاران (2011) بیان کرده اند که گیاهان هیبرید یا از بذرهای هیبرید (به عنوان مثال، ذرت) یا از قلمه های رویشی (مانند درخت سیب)، به دست می آیند. براین اساس، بسیاری از گیاهان میوه و سبزی، هیبریدهایی هستند که از طریق رویشی تکثیر می‌شوند، یعنی کلون‌های رویشی یک گیاه دورگه، با ویژگی‌های مطلوب خاص، که از تلاقی جنسی دو گیاه والدینی (مانند سیب، توت‌فرنگی، هالی و کاساوا) به دست می‌آیند.

بذر، یک بخش اساسی و مهم از گیاهان است که برای رشد و تکثیر آن ها استفاده می شود. در گیاه شناسی، دانه یا بذر حاوی مواد غذایی برای رشد اولیه گیاه (مانند ذخیره سازی انرژی و تغذیه)، پوسته یا پوشش محافظ و یک جنین نهایی که پس از سبز شدن و رشد؛ گیاه از آن به وجود می‌آید، هستند. دانه ها یا بذر ها تخمک های رسیده‌ بوده که توسط اسپرم حاصل از گرده بارور شده اند.

بذرها می توانند از گونه های مختلف گیاهی مانند درختان، گیاهان گل دار، گیاهان محصولی، گیاهان چمنی و حتی گیاهانی که به صورت خود رو رشد می‌کنند، به دست آید. آنها در مراحل مختلف زندگی گیاه استفاده می‌شوند، از جمله کاشت، نگهداری و تکثیر گیاهان.

بذر یک تعریف کلی نیز دارد: به هر قسمتی از گیاه که قابلیت کشت و تبدیل شدن به گیاهی کامل را داشته باشد بذر می‌گویند؛ که ممکن است شامل بذر و پوسته یا حتی غده باشد. به عبارتی بذرها گاهی به صورت محصور شده در پوسته و گاهی به صورت تکه ای یا تجه ای هستند. مانند بذر سیب زمینی که از تکه های غده استفاده می شود.

در گیاهان گلدار، تخمدان به میوه ای تبدیل می شود که حاوی دانه است و به انتشار آن کمک می کند. بسیاری از ساختارهایی که معمولاً به آنها “دانه” گفته می شود در واقع میوه های خشک هستند.

برخی دانه ها مانند آفتابگردان در حالی که هنوز در دیواره سخت میوه محصور شده اند، فروخته و مورد استفاده قرار می‌گیرند. در صورتی که برای رسیدن به دانه باید پوسته آن شکافته شود.

نحوه تولید بذرها در گیاهان مختلف متفاوت است. آنها در گیاهان گل دار به صورت بذر های محصور و در بازدانگان به شکل بذرهای برهنه یا بدون پوشش وجود دارند. تشکیل بذر بخش مشخصی از فرآیند تولید مثل در گیاهان بذری (اسپرماتوفیت ها) است. سایر گیاهان ابتدایی مانند خزه‌ها، سرخس ها و جگرواشان بذر ندارند و تکثیر آنها وابسته به آب است.

بذر

انواع بذر

بذرها بر اساس ویژگی ها و مصارف مختلف تقسیم بندی می شوند. این تقسیمات می‌توانند به شرح زیر باشند:

انواع بذر بر اساس نیاز به سرما و گرما:

1. بذرهای گرما دوست: بذرهایی که برای جوانه‌زنی و رشد به دمای بالا و گرمای زیادی نیاز دارند.
2. بذرهای سرما دوست: بذرهایی که برای جوانه‌زنی و رشد به دمای پایین‌تر و سرمای زیادی نیاز دارند.
3. بذرهای نیمه‌گرما و نیمه‌سرما دوست: بذرهایی که برای جوانه‌زنی به دماهای معتدل و متوسط نیاز دارند.

انواع بذر بر اساس نوع گلخانه‌ای یا میدانی(فضای باز):

1. بذرهای گلخانه‌ای: بذرهایی که برای کاشت در گلخانه و تولید در شرایط کنترل شده به کار می‌روند.
2. بذرهای میدانی یا فضای باز: بذرهایی که در زمین‌های باز کشاورزی و مزارع کاشته می‌شوند.

انواع بذر بر اساس مصرف

• بذرهای خوراکی: بذرهایی که برای مصرف انسان به عنوان غذا یا مکمل‌های غذایی مناسب هستند.
• بذرهای کشاورزی: بذرهایی که برای کاشت و تولید محصولات کشاورزی به کار می‌روند.
• بذرهای گلهای ‌زینتی: بذرهایی که برای کاشت گیاهان زینتی استفاده می‌شوند.

همچنین بذرها می‌توانند بر اساس سایر ویژگی‌ها نیز دسته‌بندی شوند، از جمله اندازه، شکل، رنگ، و زمان کاشت مناسب. انتخاب نوع بذر مناسب برای نیازهای محیطی و کشاورزی بسیار حائز اهمیت است و باید با دقت انجام شود.

ساختار بذر

ساختار بذر به عنوان یک موضوع علمی بسیار جذاب و گسترده مورد مطالعه و تحقیقات زیادی قرار گرفته است. ساختار درونی بذرها می‌تواند به صورت کلی به چند قسمت اصلی تقسیم شود:

1. پوشش بیرونی (Seed Coat): پوشش بیرونی یا پوست بذر از لایه‌های محافظتی تشکیل شده است که بذر را در مقابل خشکی، آلودگی، و آسیب‌های مکانیکی حفظ می‌کند. این پوشش معمولاً از دو لایه خارجی و داخلی تشکیل شده است.
2. بخش میانی (Endosperm): این بخش از بذر معمولاً محل ذخیره‌سازی مواد مغذی برای جوانه‌زنی و رشد اولیه گیاه است و حاوی مواد مغذی مانند نیتروژن، پروتئین، روغن، و کربوهیدرات می‌باشد.
3. جنین (Embryo): جنین بخش مهمی از بذر بوده که حاوی اندام‌های اصلی گیاه است. این اندام‌ها شامل جوانه، ساقه، ریشه، و برگ‌های اولیه گیاه هستند. در داخل بذر، جنین به صورت فشرده و غیرفعال واقع شده است تا زمان مناسبی برای جوانه‌زنی آن ایجاد شود.
4. جوانه (Plumule): جوانه قسمتی از جنین است که به سمت بالا رشد می‌کند و در آن ساقه و برگ‌های نخستین گیاه قرار دارند.
5. ریشه (Radicle): ریشه نیز بخشی از جنین است و به سمت پایین رشد می‌کند. این ساختار، برای جذب آب و مواد معدنی از خاک و برای استقرار گیاه در خاک بسیار مهم است.
6. تغذیه‌کننده‌ها و بافت‌های دیگر: بعضی از بذرها دارای تغذیه‌کننده‌ها و بافت‌های دیگری نیز هستند که در فرآیند رشد و تغذیه جوانه نقش دارند.

بذر

کاشت بذر

پرورش گیاهان به روش کاشت مستقیم، راهی عالی برای شروع باغبانی و تجربه کشاورزی است. با وجود نور مناسب و برخی تجهیزات ساده، شما میتوانید به راحتی رشد گیاه از کاشت تا برداشت را مشاهده و تجربه کنید. از آنجا که هر گیاه نیازهای منحصر به فردی دارد، اگر در باغبانی تازه کار هستید، در مرحله انتخاب بذر، گیاهانی را انتخاب کنید که به راحتی کاشته می شوند.

تا به این نقطه نسبت به انواع روش های کاشت بذر و نمونه های مختلف آن آشنا شده اید. لازم به توضیح است که اندازه بازار بذر در سال 2024 حدود عدد 73.13 میلیارد دلار تخمین زده شده و انتظار می رود تا سال 2030 به 100.13 میلیارد دلار برسد و در دوره پیش بینی (2024-2030) با CAGR 5.38 درصد رشد کند.

گیاهانی که کاشت آنها ساده است شامل: بذر سبزیجات و صیفی جاتی مثل ریحان، گوجه فرنگی، فلفل، اسفناج، خیار، کاهو، گشنیز، شوید و کلم بروکلی و بذر گل هایی مثل گل همیشه بهار، آفتابگردان، آهار، شاه اشرفی، تاج خروس، لادن، حسن یوسف، نیلوفر و گل جاوید می باشند.

مواد موردنیاز کاشت گیاه

عمق کاشت بایستی حداقل 5 تا 8 سانتیمتر باشد و لازم است ظرفی که برای کاشت تخم گیاه انتخاب میکنیم دارای سوراخ ‌های زهکشی باشد. اگر به محیط زیست اهمیت میدهید، پیشنهاد میکنیم تخم ها را در پاکت شیر یا لیوان کاغذی بکارید. با این حال، سینی هایی که مخصوص کاشت هستند نیز در بازار موجود هستند. این سینی های بذر به راحتی با خاک پر می شوند، جابجایی آنها راحت است و زهکشی مناسبی در زیر آن وجود دارد.

خاک مناسب برای کاشت بذر

برای شروع کاشت از مخلوط خاکی استفاده کنید که سبک و مغذی باشد و شرایط را برای جوانه زدن بذر فراهم کند. از خاک باغچه خود استفاده نکنید یا از خاک گلدان گیاهان آپارتمانی خود استفاده مجدد نکنید. با یک خاک تازه و استریل شروع کنید که تولید گیاهچه های سالم و عاری از بیماری را تضمین کند.

قبل از پر کردن ظروف خود، از یک سطل یا وان برای مرطوب کردن مخلوط کاشت استفاده کنید. ظروف را پر کنید و خاک را به درون ظرف فشار دهید تا هوای اضافی گرفته شود. به یاد داشته باشید که بیشتر خاک ها حاوی مواد مغذی اندکی هستند، بنابراین باید چند هفته پس از جوانه زدن بذرها، آن را با کود تغذیه کنید و تا زمانی که آنها را به زمین اصلی منتقل میکنید، این عمل را ادامه دهید.

نور، نور و نور بیشتر

گیاهچه ها به نور زیادی نیاز دارند. گلدان ها را به طور منظم بچرخانید تا گیاهان به نور متمایل نشوند. اگر برای نوردهی از لامپ استفاده میکنید، آنها را روی تایمر به مدت 15 ساعت در روز تنظیم کنید. به خاطر داشته باشید که نشاء ها به تاریکی نیز نیاز دارند تا بتوانند استراحت کنند.

آبیاری

همانطور که نشاء ها رشد می کنند، از یک مه پاش یا یک آبپاش کوچک برای مرطوب نگه داشتن خاک (نه خیس کردن آن) استفاده کنید. بین دو آبیاری اجازه دهید خاک کمی خشک شود. ظروفی که در کفشان سوراخ دارند را می توان در یک سینی قرار داد و آب را می توان به سینی اضافه کرد.

کوددهی

بذرها حاوی تمام انرژی و مواد مغذی  مورد نیاز برای جوانه زدن و شروع به کار هستند. اما پس از اینکه نشاء ها دسته دوم برگ های خود را دریافت کردند (برگ های واقعی) برای دریافت مواد مغذی، شروع به تکیه بر محیط خود می کنند. گیاهچه ها را به طور منظم با کود ارگانیک و یا شیمیایی تغذیه کنید.

بذر

اشتباهات و مشکلات رایج درمورد کاشت بذر

در این بخش میخواهیم به تعدادی از مشکلاتی که ممکن است در زمان کاشت برای شما ایجاد شود پاسخ دهیم:

دلیل جوانه نزدن همه بذرها پس از کاشت

عوامل متعددی روی جوانه زنی تأثیر می گذارند. دستورالعمل ذکر شده روی پاکت محصول را بررسی کنید تا مشخص شود که آیا تمام الزامات دما و نور برآورده شده است یا خیر. اگر خاک سرد و بیش از حد مرطوب بود، ممکن است بذرها پوسیده شده باشند. یکی از دانه ها را بیرون بیاورید و آن را بررسی کنید. اگر متورم و نرم باشد، دانه پوسیده شده است و باید از نو شروع کنید. اگر خاک خیلی خشک باشد، ممکن است اصلا جوانه زنی صورت نگیرد یا ممکن است قبل از اینکه ریشه هایشان محکم شوند، خشک شده باشند. اگر بذرها قدیمی باشند، ممکن است دیگر قابلیت جوانه زنی نداشته باشند. همچنین مطمئن شوید که آبیاری منظم و رطوبت ثابتی ارائه می دهید.

دلیل بنفش شدن برگ های گیاه

برگهای بنفش نشان دهنده این است که گیاه فسفر کافی دریافت نمی کند. اگر در سه تا چهار هفته اول زندگی گیاهچه میزان کمی کود کامل استفاده کرده اید، زمان آن رسیده است که میزان کود را افزایش دهید. در چنین مواردی استفاده از کودهای فسفر بالا مثل کود کامل 10.50.10 دنفرگلد توصیه میشود. استفاده از این کود پس از جوانه زنی بذر و تبدیل به نشاء باعث افزایش میزان ریشه دهی می گردد.

واژگونی ناگهانی گیاهچه ها

وقتی گیاهچه های جوان پژمرده می‌شوند و از بین می‌روند، احتمالاً توسط قارچی که از خاک منتقل می‌شود آلوده شده اند و به بیماری مرگ گیاهچه (damping off) مبتلا شده و از بین رفته اند. این قارچ زمانی که در خاک وجود دارد به سختی از بین می رود، اما می توانید با استفاده از یک محیط رشد استریل و با ایجاد گردش هوا خوب و همینطور استفاده از قارچکش هایی مثل ریوال دو از آسیب های ناشی از آن جلوگیری کنید.

 رشد کپک در بالای سطح خاک

کپک نشانه ای از مرطوب بودن محیط رشد است. آبیاری را برای چند روز متوقف کنید و سعی کنید با استفاده از یک پنکه کوچک، گردش هوا را در اطراف ظروف افزایش دهید.

باریک و طویل شدن گیاهچه ها

بعد از تبدیل شدن بذرها به گیاهچه، اگر نور کافی دریافت نکنند، ساقه بیش از حد طویل میشود. اگر نور محیط کافی نیست از چراغ های رشد استفاده کنید تا مطمئن شوید که هر روز 15 ساعت نور روشن دریافت می کنند. دمای بالا نیز می تواند رشد افراطی ساقه را تحریک کند. سعی کنید دمای اتاق را پایین بیاورید و مقدار کود مصرفی خود را کاهش دهید.

بذر

انتخاب بذر با کیفیت

از آنجایی که بازار مملو از محصولات تقلبی است، برای کشاورزان و کسانی که به کاشت بذر گل یا سبزیجات و صیفی جات در منزل هستند بسیار مهم است که قادر به شناسایی محصول اصل از تقلبی باشند. برای خرید محصول اصل به 7 نکته مهم توجه کنید:

1. از توزیع کنندگان معتبر یا نمایندگی های مجاز خرید کنید.
2. بررسی کنید که آیا توزیع کننده آدرس فیزیکی، اطلاعات تماس و شهرت خوبی در بازار کشاورزی دارد یا خیر.
3. به دنبال برچسب ها یا آرم های گواهی از انجمن های بذر شناخته شده باشید.
4. بسته بندی را از نزدیک بررسی کنید. محصولات اصل، اغلب در بسته بندی های حرفه ای طراحی شده، غیرقابل دستکاری و مارک دار عرضه می شوند.
5. در زمان انتخاب بذر مراقب اشتباهات املایی، اطلاعات از دست رفته یا چاپ با کیفیت پایین روی بسته بندی باشید، زیرا اینها پرچم قرمز هستند.
6. نمونه کوچکی از محصول را بردارید و آزمایش جوانه زنی را انجام دهید. آنها را در یک محیط کنترل شده قرار دهید و رشد آنها را مشاهده کنید.
7. بذرهای اصلی سرعت جوانه زنی بالایی خواهند داشت، در حالی که نمونه های تقلبی ممکن است جوانه نزنند یا میزان موفقیت بسیار پایینی داشته باشند.

همچنین برای کشاورزی حرفه ای بهتر است از بذر برای دستیابی به عملکرد بالا و صادرات محصول استفاده نمائید. بذور هیبرید تولیدی شرکت های معتبر نسبت به نوع استاندارد عملکرد و کیفیت بالاتری دارند. آنچه که بایستی مدنظر قرار دهید این است که این بذور را از تولیدکنندگان معتبر خریداری کنید. در همین راستا بهتر است شرکت های برتر تولید کننده بذر را به خوبی بشناسید. به طور مثال براساس گفته های اریکسون و همکاران (2011)، شرکت بایر آلمان تولید کننده موفق بذر هیبرید مثل کلزا و سایر گیاهان زراعی است.

تنوع بذر در مزرعه دانش

مطابق با عنوان هایی که در بازار های داخلی متداول است، ما دسته بذر های خود را بر همین اساس تقسیم بندی کرده ایم که در ادامه به مهم ترین آن ها اشاره خواهیم کرد:

1. بذر صیفی جات: این دسته از بذر ها، شامل محصولاتی که به صورت عمومی در تابستان برداشت میشوند، در این میان به میوه هایی چون: هندوانه، خربزه، طالبی و ملون، گوجه فرنگی، کدو، خیار و بسیاری از میوه های دیگر اشاره کرد.
2. بذر سبزیجات: در این دسته از بذور، بیش از هر چیزی به بذر سبزیجات برگی اشاره داشته ایم، همچون: اسفناج، تره، ریحون، جعفری، مرزه، کلم پیچ، گل کلم و بسیاری از محصولات دیگر.
3. بذر حبوبات: همه ما با این نام آشنایی داریم. حبوبات دارای بذر های مختلفی است، همانطور که میدانید، بذر این دسته از محصولات کشاورزی به صورت عمده به فروش میرسند و ما در مجموعه مزرعه دانش، تنها به فروش انواع بذر باقلا، بذر لوبیا سبز را در اختیار کشاورزان قرار داده ایم.
4. بذر صیفی جات ریشه ای: بسیاری از محصولاتی که در این دسته جای میگیرند، به صورت غده ای به فروش میرسند اما فروش آن ها به صورت عمده انجام میشود. ما در فروشگاه خود به عرضه انواع بذر هویج، بذر ترب و تربچه، بذر شلغم و چغندر و برخی دیگر از بذر ها در این دسته قرار گرفته است.

سایز بذر ها: برخی از بذر ها در این دسته قرار گرفته اند که از مهمترین آن ها میتوان به بذر علوفه، ذرت، چمن و برخی دیگر از محصولات مرتبط اشاره دارد.

نحوه شناسایی بذر مرغوب

شناسایی بذر مرغوب یک مرحله مهم در کشاورزی و باغبانی است، زیرا کیفیت بذر تأثیر مستقیمی بر عملکرد و محصول نهایی دارد. برای تشخیص بذرهای مرغوب، میبایست به نکات زیر توجه بفرمایید:

1. تاریخ انقضاء بذر: بررسی تاریخ انقضاء بذر مهم است. بذرهای تازه‌تر معمولاً بالاترین درصد جوانه زنی و بهترین عملکرد را دارند.
2. اندازه و رنگ بذر: بذرهای مرغوب عموماً دارای یکنواختی در اندازه و رنگ هستند. اگر بذرها نامتناسب یا دارای رنگ‌های غیرعادی باشند، بذرها از کیفیت بالایی برخوردار نیستند.
3. وزن بذر: بذرهای سالم و مرغوب معمولاً سنگین‌تر از بذرهای ناسالم هستند. میتوان از توازن وزن بذرها برای تشخیص کیفیت آنها استفاده کرد.
   تراکم بذر: بذرهای مرغوب عموماً با تراکم یکنواخت در بسته‌بندی قرار دارند. به طوری که بذرهای هیبرید با تعداد دقیقاً یکسان و بذرهای استاندارد با تعداد بسیار نزدیک به هم بسته بندی می‌شوند. توجه به تراکم ناهمگون ممکن است نشانگر مشکلات در مرغوبیت یا اصالت بذر باشد.
4. بیماری‌زایی و آلودگی: برخی بیماریها بذرزاد هستند و از طریق بذر آلوده انتشار میابند. از این رو بررسی آنها و انتخاب بذر سالم جهت عدم ظهور علائم بیماری یا آلودگی به قارچ‌ها یا باکتری‌ها، مهم است. اگر بذرها به هر کدام از عوامل بیماری‌زا آلوده باشند، منجر به بروز مشکل در رشد و توسعه گیاه می‌شود.
5. آزمون سطح جوانه‌زنی: انجام یک آزمون جوانه‌زنی می‌تواند به شما کمک کند تا کیفیت بذور را ارزیابی کنید.
6. استانداردهای صنعتی: برخی کشورها استانداردهای خاصی برای تولید و برچسب‌گذاری بذرها دارند. بررسی برچسب‌ها و مشخصات محصول می‌تواند به شما کمک کند تا بذرهای مرغوب را تشخیص دهید.
   مراجعه به معتبرترین منابع و فروشگاه‌ها: بهترین ومؤثرترین راه انتخاب بذرهای معتبر و با کیفیت، و اطمینان از اصالت کالا مراجعه به فروشگاه‌های معتبر است.

انواع بسته بندی بذرها

بذرهای سلکت شده به بذرهایی اشاره دارد که دارای ویژگی‌های خاصی بوده و با دقت انتخاب شده‌اند. انتخاب بذرهای سلکت شده می‌تواند به بهبود عملکرد محصولات کشاورزی، تنوع ژنتیکی، مقاومت به بیماری‌ها و شرایط محیطی و دیگر ویژگی‌ها کمک کند.

بذرهای سلکت شده ممکن است از گیاهان یکنواخت و خالص، با ویژگی‌های خاص و مطلوب جمع‌آوری شوند تا از آنها برای تولید نسل جدید استفاده شود. این کار در علوم کشاورزی و بیولوژی، تکاملی مهم بوده و به منظور بهره‌برداری بهتر از گیاهان و ارتقاء کیفیت محصولات انجام می‌شود.

بعد از گذر از این مرحله بسته بندی بذور انجام می‌شود. بسته بندی ها در پاکت یا قوطی با وزن وتعداد مشخص و تعیین شده انجام می‌شود. معمولاً بذرهای استاندارد (OP) به صورت وزنی و بذرهای هیبرید (F1) به صورت تعدادی بسته بندی و به بازار عرضه می‌شوند.