انواع آفت کش ها و عملکرد آنها

به طور کلی هر جانور یا حشره‌ای که ناقل عوامل بیماری‌زا به انسان‌ها، حیوان‌ها و گیاهان باشد را آفت می‌نامند. آفات سبب بیماری‌زایی، انتقال عوامل بیماری‌زا و آسیب‌های جدی اعم از مادی، اقتصادی و … می‌شوند. بنابراین مبارزه علیه آن‌ها لازم است. هر ماده یا مخلوطی از مواد که به صورت مایع، جامد و گاز باشند و به منظور پیشگیری، دورکردن، انهدام یا کنترل هر آفتی مورد استفاده قرار گیرد؛ آفت کش نام دارد.

 آفات گیاهی چیستند؟

هر موجودی (جانور، پرنده، حشره، گیاه و …) که در رقابت با گیاهان باشد و در مراحل رشد و تولید محصول اختلال ایجاد کند، جزء آفات گیاهی محسوب می‌شود. بنابراین برای بهبود تولید، مبارزه علیه آفات امری ضروری است. نحوه مبارزه بسته به نوع آفت از روش دورکنندگی تا استفاده از سموم کشنده متغیر است.

عملکرد انواع آفت کش ها

سموم آفت کش به دو دسته کلی شیمیایی و زیستی (بیولوژیکی) تقسیم می‌شوند. تقسیم بندی آفت کش‌ها بر حسب آفات مورد هدف نیز صورت میگیرد؛ که شامل:

• حشره کش‌(Insecticides)
• لاروکش‌ها (Larvicides)
• تخم ‌کش‌ها (Ovicides)
• کنه کش‌ (Acaricides)
• حلزون کش‌ها (Mulluscicides)
• نماتد کش‌ها (Nematicides)
• جونده کش‌ها (Rodenticides)
• قارچ کش (Fungicides)
• علف کش‌ (Herbicides) و … می‌شود.

 آفت کش‌های شیمیایی

فرمول این نوع سموم در آزمایشگاه با علم شیمی و به کارگیری فرمول‌های شیمیایی تخصصی و با اثر دورکنندگی یا کشنده در مراحل مختلف رشدی، ساخته می‌شوند.

آفت کش‌های زیستی

آفت کش‌های زیستی یکی از انواع خاص سموم هستند که از مواد طبیعی مانند، گیاهان، حیوانات، باکتری‌ها، قارچ‌ها و برخی مواد معدنی خاص ساخته می‌شوند. سموم طبیعی و خانگی (مانند عصاره تنباکو یا ترکیب پودر آویشن، فلفل قرمز و رزماری جهت مبارزه با شته) نیز در این دسته قرار می‌گیرند. سموم زیستی یا بیولوژیکی نسبت به سموم شیمیایی دارای خطرات کمتری بوده و سریع‌تر در محیط تجزیه می‌شوند.

انواع آفت کش‌های زیستی

میکروب‌ها

استفاده از باکتری Bacillus thuringiensis یا BT برای از بین بردن لارو آفات استفاده می‌شود. این باکتری با چسبیدن به روده لارو حشرات سبب گرسنه ماندن و در نتیجه مرگ آن‌ها می‌شود.

آفت کش‌های بیوشیمایی

این نوع آفت کش‌ها از هورمون‌های حشرات یا عصاره گیاهان معطر گرفته شده و به منظور به دام انداختن، دور کردن یا کشته شدن حشرات مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پروتئین‌های گیاهی PIP

این دسته از آفت کش‌ها در اصل ژنها یا پروتئین‌هایی هستند که در برخی گیاهان تولید می‌شوند و بر روی حشرات اثر کشندگی دارند. یا ژنهایی است که از عوامل بیماریزایی مانند باکتری BT جدا و به ژنوم گیاهی اضاف می‌شود. (بذور تراریخته)

نحوه اثر سموم حشره کش

حشره‌کش‌ها به چندین روش اثر گذاری دارند؛ که شامل: سموم تماسی، سموم گوارشی، سموم تدخینی، سموم سیستمیک، سموم نفوذی یا نیمه سیستمیک یا ترکیبی از چند روش است.

مثال: سم موونتو حشره کشی تماسی-گوارشی با خاصیت نفوذی و سیستمیک است.

نحوه اثر سموم قارچ کش

قارچکش‌ها نیز به چند روش سیستمیک، تماسی، حفاظتی، معالج، مختل کننده متابولیسم سلولی و… اثر میکنند. مثال: سم ارتیواتاب قارچ کش نفوذی و سیستمیک با خاصیت جلوگیری کننده از انتقال الکترون بین سیتوکروم b و  c است که مانع تنفس میتوکندری می‌شود. همچنین ممانعت کننده از سنتز ارگسترول در غشای سلولی قارچهاست.

نحوه اثر سموم علف کش

نحوه اثر علف کش‌ها به چند روش نفوذی، عمومی، انتخابی، سیستمیک، تماسی یا تلفیقی از چند نوع است.

مثال: سم هالوکسی فوپ علف کشی سیستمیک و انتخابی است که برای از بین بردن علف هرزهای زمین چغندر، پیاز و کلزا استفاده می‌شود و بر روی محصول اصلی فاقد اثرات سوء می‌باشد.

معیارها و نحوه انتخاب سموم حشره کش

بعضی حشرات روی سطح بدن دارای پوشش سخت از جنس کوتیکول هستند. یا بعضی دیگر پوششی مومی در اطراف خود ایجاد میکنند. اینگونه پوشش‌ها سبب حفاظت حشرات در برابر عوامل خارجی شده و مانع برخورد سموم تماسی با آن‌ها می‌شود. بنابراین باید در این مواقع از سموم سیستمیک و روغن ولک برای تأثیرپذیری بیشتر استفاده نمود.

روغن ولک باعث حل شدن و از بین رفتن پوشش مومی و بستن منافذ پوسته سخت آفات و در نتیجه ممانعت از تنفس آن‌ها می‌شود. همچنین پاشیدن روغن ولک در فصل زمستان روی درختان سبب از بین رفتن آفات در زمان زمستان گذرانی و در حالات تخم و حشره بالغ می‌شود. برخی آفات دارای قطعات دهانی مکنده بوده و از شیره گیاهی تغذیه می‌کنند. استفاده از سموم سیستمیک در این مواقع با سمی شدن منبع تغذیه‌ای، سبب از بین رفتن آفات نیز خواهد شد.

معیارها و نحوه انتخاب سموم قارچ کش

قارچ‌ها دارای انواع مختلفی بوده و دسته بندی‌های مختلفی نیز دارد. قارچ‌ها را ابتدا به دو دسته خوراکی (غیر سمی) و سمی (غیر خوراکی) تقسیم می‌شوند. انواع سمی اغلب جزء آفات بوده که در اشکال و اندازه‌های مختلفی می‌رویند. بیماری‌زایی قارچ‌ها به طرق مختلفی انجام می‌شود که بر این اساس به سه دسته قارچ‌های خاکزاد، بذرزاد و هوازاد تقسیم می‌شوند. تشخیص نوع قارچ، نحوه بیماریزایی و گسترش بیماری در انتخاب سم اهمیت دارد.

معیارها و نحوه انتخاب سموم علف کش

در زمین‌های زراعی هر گیاهی به جزء گیاه مورد نظر(تحت کشت) رشد کند، به دلیل ایجاد رقابت، استفاده از منابع مورد نیاز گیاه و اُفت تناژ و کیفیت محصول علف هرز محسوب شده و باید حذف شود. علف‌های هرز را به دو دسته پهن برگ و باریک برگ تقسیم می‌کنند که یکی از معیارهای اصلی انتخاب علف کش است. برخی علف کش‌ها عمومی بوده و قابلیت خشک کردن همه گیاهان را دارند، که استفاده از آن‌ها باید با احتیاط زیاد صورت گیرد. برخی دیگر انتخابی بوده و مختص زراعت خاص می‌باشند.

چرا سموم دارای اسامی گوناگونی هستند؟

هر سم دارای اسم‌های عمومی، تجاری و شیمیایی است.

• نام عمومی (Common name) یا (Entry name): نام رسمی که برای ترکیب پیشنهاد می‌شود، که به وسیله مؤسسه ISO (یا مؤسسه بین المللی تعیین استاندارد) باید مورد تایید قرار گیرد.
• نام تجاری (Trade name): نامی که هر شرکت یا کارخانه تولید کننده به منظور معرفی برند خود برای کودها و سموم تعیین می‌کند و با علامت ® نشان داده می‌شود. بنابراین هر سم دارای چندین نام تجاری است.
• نام شیمیایی (Chemical name): نامی است که فرمول و ساختمان شیمیایی ترکیب را توصیف می‌کند.

روی بسته سموم معمولاً از سه اسم استفاده می‌شود. اما برای خرید دانستن تنها یکی از اسامی تجاری یا عمومی کافی است.

مفهوم LD50 و LC50 بر روی سموم چیست؟

میزان سمی که قادر است 50 درصد حیوانات تحت آزمایش را به صورت مصرف خوراکی (از راه دهان)، بر حسب mg/kg بکشد را LD50 می‌گویند. از آنجایی که سیستم بدنی موش صحرایی به انسان بسیار شبیه بوده و آزمایشات بر روی آن‌ها انجام می‌شود؛ روی تمام سموم درجه سمیت را با عنوان “سمیت گوارشی برای موش صحرایی یا موش آزمایشگاهی” نشان می‌دهند. بنابراین هر چه میزان LD50 بالاتر باشد، درجه سمیت و خطر مسمومیت کمتر است.

میزان سمی که قادر است 50 درصد حیوانات تحت آزمایش را به صورت تدخینی (به صورت گازی و مسمومیت تنفسی)، شدیداً مسموم کند یا بکشد را LC50 می‌گویند. یا به عبارتی دیگر غلظت گاز ناشی از سم که موجب مرگ می‌شود. این معیار بر حسب میکروگرم در لیتر محاسبه می‌شود.

طبقه بندی سموم بر اساس درجه سمیت

درجه سمیت هر سم آفت کش بر مبنای میزان دز مصرفی کشنده به 4 دسته کلی تقسیم می‌شوند:

1. سموم فوق العاده خطرناک (بسیار سمی و کشنده)  LD50 دهانی بین 0 تا 50، پوستی 0 تا 200 mg/kg
2. سموم با خطر متوسط (سمی و زیان آور)  LD50 دهانی بین 51 تا 500، پوستی 201 تا 2000 mg/kg
3. سموم کم خطر  LD50 دهانی بین 501 تا 5000، پوستی 2001 تا 20000 mg/kg
4. سموم بی خطر  LD50 دهانی 5000+، پوستی 20000+ mg/kg

مثال: نام عمومی: حشره کش استامی پراید

نام‌های تجاری: موسپیلان (® Mospilan)، اِکا (® Ekka)

نام شیمیایی: (E)-N1-[(6-chloro-3-pyridy)methyle]-N2-cyano-N1-methylacetamidine

درجه سمیت: سمی و زیان آور

WHO Toxicty Class: II

سمیت گوارشی برای موش آزمایشگاهی: Acute Oral LD 50 for rats= 217 mg/kg (bw)

دلیل ضرورت رعایت دوز مصرف سموم چیست؟

میزان مصرف هر کدام از سموم بنا به مواد تشکیل دهنده آن، هدف مصرف، نوع محصول و نوع و میزان آفت مورد نظر، تعیین و اعلام می‌شود. بنابراین رعایت دوز مصرفی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و عدم رعایت آن عواقبی چون گیاه سوزی، مقاومت آفات به سموم، کاهش اثربخشی و … را به دنبال دارد.

عوارض آفت کش ها

بسیاری از آفت کش ها که برای نابودی آفات استفاده می‌شوند، برای سلامتی انسان‌ها نیز مضر بوده و اغلب دارای عوارض جلدی(پوستی)، گوارشی، تنفسی و در دوزهای بالا و طولانی مدت سرطان زا هستند. همچنین ورود آن‌ها به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها موجب آلودگی منابع آبی، بارش باران‌های اسیدی و افزایش اسید موجود در آب می‌شوند. که این خود سبب به خطر افتادن جان موجودات آبزی (بخصوص ماهی‌ها و دوزیستان) و جانوران می‌شود.