شته مومی کلم – روش‌های کنترل و مقابله با آفت

شته مومی کلم چیست؟

شته مومی کلم (Brevicoryne brassicae) از راسته نیم بالان Hemiptera زیر راسته جوربالان Homoptera و خانواده شته‌ها Aphididae است. این آفت در بسیاری از نقاط جهان پراکنده است. شته کلم بومی اروپا است اما در حال حاضر توزیع جهانی دارد. و در اکثر نقاط ایران، به ویژه در نواحی مرکزی، شمالی، همدان، کردستان و کرمانشاه خسارت می‌رساند. این آفت در ایران براي اولین بار در سال 1317 توسط مرحوم افشار گزارش شده و در تمام ایران روي زراعت‌های کلم، شلغم، خردل، تربچه و بسیاري از علف‌های هرز خانواده چلیپاییان انتشار دارد.

آسیب شدید به گیاهان مختلف در خانواده Brassicaceae در بسیاری از مناطق از جمله کانادا، هلند، آفریقای جنوبی، هند و چین گزارش شده است. شته کلم بیشتر یک آفت در ایالت‌های جنوبی است. گیاهان مختلف متعلق به خانواده چلیپاییان Brassicaceae به عنوان میزبان این شته عمل می‌کنند. شته کلم دارای محدوده میزبانی محدود به گیاهان خانواده Brassicaceae (=Cruciferae) است که هم شامل گیاهان زراعی و هم گیاهان چلیپایی وحشی می‌شود.

گیاهان میزبانی که در آن‌ها خسارت اقتصادی قابل توجهی مشاهده شده است، عبارتند از: گل کلم، کلم بروکسل، کلم بروکلی، دانه روغنی کلزا، خردل هندی، خردل سفید، خردل سیاه. همچنین به گیاهان کلم بروکلی چینی، کلم چینی، تربچه و کلم پیچ حمله می‌کند. آفت شته مومی مشکل بزرگی در تولید کلم بروکلی و کلم است. شته‌ مومی کلم در تمام مراحل رشدی محصول خسارت می‌زند. دو ویژگی فیزیکی و شیمیایی گیاه میزبان ممکن است به طور قابل توجهی بر رفتار تغذیه شته‌ها تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، نشان داده شده است که مقاومت برخی از گیاهان میزبان در برابر شته مومی کلم به وضعیت فیزیکی موم روی سطح برگ بستگی دارد.

مشخصات آفت شته مومی کلم

شته مومی کلم دارای سر تیره رنگ بوده و لکه تیره‌ای نیز از روی سر تا روی شکم امتداد دارد. طول بدن 2.0 تا 2.5 میلی متر و بیضی شکل است. به دلیل پوشش مومی شکل، سبز مایل به خاکستری یا سفید مایل به خاکستری به نظر می‌رسند. شاخک‌های شته کلم نسبتاً کوتاهتر از سایر شته‌ها است. به استثنای شته شلغم Lipaphis erysimi. کورنیکول‌های کوتاه و پوشش مومی موجود روی بدن شته‌های کلم باعث تمایز این شته از سایر شته‌هایی که ممکن است به همان گیاه میزبان حمله کند، می‌شود.

نحوه تکثیر آفت

شته‌ها می‌توانند به دو صورت تکثیر شوند؛ در آب و هوای گرم (به عنوان مثال، در فلوریدا و هاوایی)، ماده‌ها پوره‌های ماده را بدون جفت گیری به دنیا می‌آورند. در این مورد، کلنی شته فقط از ماده تشکیل شده است. این در دوره‌های گرمتر در آب و هوای معتدل نیز رخ می‌دهد. اما در آب و هوای معتدل، با شروع کاهش دما، نحوه تولید مثل در طول پاییز تغییر می‌کند.

در پاسخ به دمای پایین یا کاهش دوره نوری، نرها نیز تولید می‌شوند. سپس جفت گیری صورت می‌گیرد و ماده‌ها تخم می‌گذارند. این شته تا 15 نسل در طول فصل زراعی تولید می‌کند. اصولا نسل‌ها با هم تداخل دارند. طول دوره کل زندگی با توجه به دما بین 16 تا 50 روز متغیر است. چرخه زندگی این شته در دماهای بالاتر کوتاهتر است. شته مومی کلم در آب و هوای معتدل به صورت تخم در بقایای گیاهی نزدیک سطح خاک زمستان گذرانی می‌کند . در آب و هوای گرم تخم گذاری انجام نمی‌شود. ماده‌ها به طور مستقیم پوره‌های ماده تولید می‌کنند.

علائم خسارت آفت شته مومی کلم

شته‌ها با مکیدن شیره گیاهان میزبان تغذیه می‌کنند. و یک ماده زائد قندی به نام عسلک تولید می‌کنند. تداوم تغذیه توسط شته‌ها باعث زردی، پژمردگی و رشد کوتاهی گیاهان می‌شود. گیاهانی که به شدت آلوده شده‌اند با توده‌ای از شته‌های چسبنده کوچک پوشیده می‌شوند (به دلیل ترشحات عسلک)، که در نهایت می‌تواند منجر به مرگ و پوسیدگی برگ شود. شته مومی کلم از سطح زیرین برگ‌ها و در مرکز سر کلم تغذیه می‌کند. آن‌ها تغذیه از برگ‌ها و گل‌های جوان را ترجیح می‌دهند و اغلب به اعماق کلم‌ها و کلم بروکسل می‌روند. کلنی‌های شته‌ها در سطوح بالایی و زیر برگ، در چین‌های برگ، در امتداد ساقه برگ و نزدیک اتصال برگ یافت می‌شوند.

شته کلم یکی از نگرانی‌های کشاورزی است زیرا ناقل حداقل بیست پاتوژن ویروسی است که می‌تواند باعث بیماری در چلیپائیان شود. هر دو نوع بدون بال (apterae) و بالدار (alate) قادر به انتقال ویروس هستند. اما شته‌های بدون بال نرخ انتقال بالاتری را نشان می‌دهند. شته‌ها با کاهش محصول باعث خسارت عمده کلم بروکلی می شوند. اصل خسارت در زمان برداشت محصول بروکلی است. در اورگان (Oregon)، محصول برداشت شده کلم بروکلی در برنامه‌های تضمین کیفیت، توسط پردازنده‌های کلم بروکلی، بررسی می‌گردند، و در صورت آلوده بودن محصول به شته مومی، کل محصول برداشت شده مرجوع می‌شود.

روش های مبارزه با شته مومی کلم

 شته مومی کلم باعث کاهش عملکرد قابل توجهی در بسیاری از محصولات از خانواده چلیپائیان (Brassicaceae) می‌شود. درک جامع این آفت و اقدامات کنترلی مرتبط با آن ضروری است تا بتوان از گسترش و خسارت آن جلوگیری کرد. شته‌ها در شرایط خنک و خشک آفات جدی و خسارت‌زا هستند. استراتژی‌های کنترل زراعی و بیولوژیکی می‌تواند به کاهش هجوم شته‌ها و استفاده از آفت کش‌ها کمک کند. و در عین حال عملکرد و کیفیت محصول را حفظ کند.

کنترل زراعی و بیولوژیکی شته مومی کلم

• محصولاتBacillus thuringiensis (Bt) روی شته ها موثر نیستند. با این حال، هنگامی که این محصولات برای کنترل شب پره پشت الماسی و کرم هلیوتیس (در اوایل فصل) استفاده می‌شود، مجموعه حشرات مفید حفظ می شود و معمولاً جمعیت شته را تحت کنترل نگه می‌دارد.
• استفاده از اسانس‌ها و عصاره‌های گیاهی مانند؛ عصاره بذر درخت زیتون تلخ Melia azedarach، عصاره برگ نعناع فلفلی Mentha piperita و عصاره دانه و برگ لانتانای گلدار Lantana camara  (بایدو و آدام 2012) نتایج امیدوار کننده‌ای را علیه شته کلم نشان داده‌اند.
• استفاده از مواد معدنی مانند پودر کائولین به صورت پاشش روی بوته‌ها در کاهش جمعیت حشرات بالغ شته مومی موثر می‌باشد.
• حشرات پارازیتوئید و شکارگرها برای تنظیم جمعیت شته‌ها مهم هستند. حفاظت از زیستگاهی که جمعیت و بقای دشمنان طبیعی را تقویت می‌کند، می‌تواند در کاهش مصرف آفت‌کش‌ها موثر باشد.
• زنبور پارازیتوئید Diaeretiella rapae از خانواده Aphidiidae در داخل بدن پوره‌های شته مومی کلم ( ترجیحا پوره های سن 2 تا 4) تخم‌گذاری می‌کند و آن‌ها را مومیایی می‌کند.
• مگس سیرفید، و لاروهای بالتوری (شیر شته) Chrsoperla Spp شکارچیان رایج شته‌ها هستند.
• مزارع و مناطق اطراف آن باید عاری از هر گونه گیاه میزبان جایگزین، مانند خردل یا سایر علف‌های هرز چلیپایی باشد.
• کاشت گیاهان شهددار برای جذب حشرات مفید موثر است. در مزارع آزمایشی کلم مشاهده شد، کاشت آلیسوم شیرین Lobularia maritima باعث کاهش جمعیت شته مومی می‌گردد.

سموم موثر بر آفت شته مومی

شدت خسارت این شته در ایران به قدری است که سمپاشی علیه آن ضرورت پیدا کرده و در صورت عدم مبارزه، خسارت جبران ناپذیری به میزبان‌های خود وارد می‌کند. حشره‌کش‌ها باید زمانی استفاده شوند که جمعیت شته‌ها بالا باشد. به طور مثال در نهال‌ها و پیوندهای بسیار جوان تا مرحله 7 برگی (بیش از 50 شته در بوته) و در گیاهان بزرگتر 2% از گیاهان، آلوده به شته باشند.

بسیاری از حشره کش ها علیه شته ها موثر هستند. اما در شته مومی کلم به دلیل ماهیت مومی شکل آفت، در زمان سم‌پاشی گیاهان باید کاملا خیس شوند. برای دستیابی به حداکثر نتیجه، افزودن یک سورفکتانت به حشره کش ها برای افزایش تماس سطحی سم با پوشش مومی بدن شته‌ها مهم است. زمان مبارزه شیمیایی برای تحت کنترل نگه داشتن شته‌ها و حفظ جمعیت دشمنان طبیعی بسیار مهم است.

کاربرد آفت‌کش‌ها روش اولیه مبارزه و کنترل شته‌ها بوده است. با این وجود، استفاده غیرسیستماتیک آفت کش‌ها اثرات نامطلوبی بر محیط زیست و ارگانیسم‌های غیر هدف داشته است. مطالعه‌ای در مورد مقاومت شته مومی کلم به حشره کش ها در پاکستان انجام شد و اعلام گردید که شته‌ها به مواد شیمیایی از جمله متومیل، امامکتین بنزوات، و پیرتروئیدها (سایپرمترین، لامبدا سی هالوترین، بیفنترین و دلتامترین) و نئونیکوتینوئیدها (ایمیداکلوپرید، استامی پراید) مقاومت نشان می‌دهند. همچنین مشخص شد که سطح مقاومت با استفاده منظم آن‌ها در سبزیجات به تدریج افزایش می‌یابد.

سایر روش‌های مقابله با آفت شته مومی کلم

• انتخاب رقم مناسب و مقاوم. مانند گل کلم رقم ‘Smilla’ که بر پارامترهای تولیدمثلی حشرات بالغ شته مومی کلم تأثیر می‌گذارد.
• در مزارع آلوده بلافاصله پس از برداشت محصول، زمین شخم زده شود، تا از انتشار شته‌ها به سایر محصولات میزبان جلوگیری شود.
• در مناطق معتدل تخریب بقایای گیاهی در پایان فصل باعث از بین بردن تخم‌های زمستان گذران می‌شود.
• تناوب زراعی با محصولات غیر میزبان خصوصا در مزارع آلوده سبب کاهش جمعیت شته مومی کلم می‌شود.