بیماری پوسیدگی زغالی یا ساق سیاه

بیماری پوسیدگی زغالی یا ساق سیاه چیست؟

عامل بیماری پوسیدگی زغالی قارچ Macrophomina phaseolina است که یک قارچ عمومی و گسترده است و در اکثر نقاط جهان یافت می‌شود. این قارچ یکی از مهم‌ترین عوامل بیماری‌زای گیاهی در گیاهان زراعی کشورمان محسوب می‌شود. به دلیل دامنه میزبانی وسیع این قارچ، می‌توان آن را به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل محدودکننده در توسعه کشت گیاهان زراعی در مناطق مختلف کشور دانست. Macrophomina phaseolina به گیاهان مختلفی مانند کلم، فلفل دلمه، سویا، آفتابگردان، سیب‌زمینی، یونجه، گندم، ذرت و بسیاری از گیاهان دیگر خسارت وارد می‌کند، به‌ویژه در نواحی گرم و خشک. این قارچ از جمله بیماری‌های شایع در بسیاری از محصولات کشاورزی است که می‌توان برای مقابله با آن از برخی قارچ‌کش‌ها استفاده کرد.

در ایران، این قارچ در خاک‌های نواحی خشک مانند مشهد، ورامین، گرمسار، تبریز، اهواز، برازجان، اصفهان و ایوانکی شایع است. به‌ویژه در شمال کشور، در استان‌های گلستان و مازندران، این قارچ به عنوان یکی از مهم‌ترین بیماری‌های گیاه سویا شناخته می‌شود و در برخی از سال‌ها آسیب‌های زیانباری به این محصول وارد می‌آورد. بنابراین، کنترل و مدیریت بیماری پوسیدگی زغالی برای حفظ سلامت گیاهان و افزایش تولیدات کشاورزی اهمیت ویژه‌ای دارد.

علائم بیماری پوسیدگی زغالی یا ساق سیاه

بیماری پوسیدگی زغالی ابتدا در اطراف طوقه و در محل تماس خاک با انتهای ساقه گیاه بروز می‌کند. علائم اولیه این بیماری به صورت زخم‌های کوچک، نامنظم و تیره رنگ که به صورت فرورفته بر روی ساقه ظاهر می‌شود، مشاهده می‌شود. با پیشرفت بیماری و گسترش زخم‌ها به سمت بالای ساقه، علائم بیشتری نمایان می‌شود و گیاه شروع به زرد شدن و پژمرده شدن می‌کند. در مراحل پیشرفته‌تر، رنگ قسمت پایین ساقه تغییر کرده و به رنگ خاکستری تیره یا ذغالی درمی‌آید، که از نشانه‌های بارز بیماری پوسیدگی زغالی است.

در مراحل بعدی توسعه بیماری، ناحیه پوسیده خشک شده و در زیر پوست ساقه، تعداد زیادی سختینه‌های سیاه رنگ کوچک تشکیل می‌شود. این سختینه‌ها به صورت پودرهای ذغالی‌شکل در ناحیه بافت آوندی گیاه قابل مشاهده هستند. زمانی که ساقه پوسیده شکافته می‌شود، این سختینه‌های سیاه رنگ که قطر آن‌ها بین ۴۸ تا ۱۰۹ میکرومتر است، به وضوح دیده می‌شود. این پودرهای سیاه، که نمایانگر فعالیت قارچ عامل بیماری هستند، نقش مهمی در شناسایی و تشخیص بیماری دارند. در نتیجه، بیماری پوسیدگی زغالی می‌تواند آسیب‌های جدی به گیاه وارد کند و در صورت عدم کنترل به سرعت به سایر قسمت‌های گیاه گسترش یابد.

از نشانه‌های دیگر این بیماری می‌توان به زردی برگ‌های پایینی و تشکیل زخم‌های خاکستری روی غلاف و دانه‌های درون غلاف اشاره نمود. در صورت وجود بیماری در خاک‌های بسیار مرطوب این احتمال وجود دارد که گیاهچه و جوانه اولیه در ابتدای رشد از بین برود. علائم ثانویه آلودگی روی گیاه شامل رنگ پریدگی برگ، بدشکلی بوته و عقب ماندگی از رشد می‌باشد.

نحوه خسارت قارچ عامل بیماری

جابجایی قارچ Macrophomina phaseolina که عامل بیماری پوسیدگی زغالی است، از طریق ادوات کشاورزی، حیوانات، باد، آبیاری غرقابی و جابجایی خاک صورت می‌گیرد. این قارچ در خاک و همچنین روی پوشش بذرهای آلوده زمستان گذرانی می‌کند و در شرایط مناسب به سرعت پخش می‌شود. در حال حاضر، در بیشتر مناطق کشاورزی ایران، دمای بالا در اواسط و اواخر فصل زراعی و تنش‌های خشکی به‌عنوان عوامل اصلی بروز و طغیان بیماری پوسیدگی زغالی در مزارع شناخته می‌شود. در این شرایط، وقتی که دما بالا و رطوبت خاک پایین است، قارچ می‌تواند باعث کاهش قابل توجهی در عملکرد محصولات کشاورزی شده و تأثیر منفی بر درآمد کشاورزان بگذارد.

این قارچ می‌تواند در تمامی مراحل رشدی گیاهان آلوده شده و بیماری را گسترش دهد، اما بیشترین میزان خسارت در زمان پر شدن غلاف‌ها و شکل‌گیری دانه‌ها اتفاق می‌افتد. در مناطق آلوده، شدت خسارت بیماری پوسیدگی زغالی می‌تواند تا حدود 90 درصد هم برسد. در مزارع بادام‌زمینی، اگر بیماری پیش از سبز شدن بوته‌ها ظاهر شود، خسارت‌ها حتی می‌تواند به 100 درصد کاهش عملکرد برسد. این نشان می‌دهد که این بیماری می‌تواند تاثیرات بسیار زیادی بر تولید و بهره‌وری کشاورزی بگذارد و کشاورزان را با چالش‌های جدی مواجه سازد.

مدیریت بیماری پوسیدگی ذغالی

• دامنه وسیع میزبان و ماندگاری بالای Macrophomina phaseolina در خاک به عنوان میکرواسکلروتی، کنترل بیماری را سخت‌تر می‌کند.
• استفاده از ارقام مقاوم، موثرترین، اقتصادی‌ترین و سالم‌ترین روش از نظر زیست محیطی در کنترل این بیماری به شمار می‌رود.
• استفاده از بذور سالم و ضدعفونی شده
• تناوب دو تا سه ساله زمین های آلوده با گیاهان غیر میزبان. (کلم، فلفل دلمه، سویا، آفتابگردان، سیب زمینی، یونجه، گندم، ذرت، پنبه و سورگوم نیز از میزبانان این قارچ هستند)
• مدیریت آبیاری یا حفظ رطوبت خاک در حد متعادل و جلوگیری از تنش آبیاری در مزرعه
• عدم مصرف بیش از حد کودهای ازته و کاربرد درست کودهای پتاسیم
• عدم کشت متراکم
• حذف علف‌های هرز و بقایای گیاهی
• شخم عمیق خاک بعد از برداشت محصول در زمین‌های آلوده
• استفاده از سموم کشاورزی با مشورت کارشناسان گیاهپزشک