آفت شته جالیز، روش های کنترل و مبارزه

آفت شته جالیز (Aphis gossypii Glover) به عنوان مهم‌ترین آفت چندین خوار در طیف وسیعی از گیاهان اقتصادی مهم در مزارع و گلخانه‌ها محسوب می‌شود. شته جالیز، حشره‌ای با پراکنش جهانی است که در مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و معتدل زندگی می‌کند. این گونه دارای دامنه میزبانی وسیعی است و می‌تواند به محصولات مختلف از جمله گیاهان خانواده کدوئیان  Cucurbitaceae، پنیرکیان  Malvaceae، بادنجانیان Solanaceae و همچنین برخی از گیاهان زینتی آسیب برساند.

مداحی و همکاران در سال 2018 اعلام کردند که رشد جمعیت شته جالیز در کدو نسبت به سایر گیاهان میزبان بیشتر است. و در این بررسی‌ها کدو به عنوان مناسب‌ترین گیاه میزبان برای شته جالیز در بین میزبان‌های مورد آزمایش معرفی شد. شته با مکیدن کربوهیدرات‌ها و اسیدهای آمینه از آوند آبکش باعث خسارت مستقیم به گیاه می‌شود. و همچنین ناقل انواع بیماری‌های ویروسی مانند ویروس موزاییک هندوانه، ویروس موزاییک خیار و چندین ویروس سیب زمینی می‌باشد. بزرگترین تهدید این آفت در سطح اکوسیستم انتقال ویروس‌های گیاهی هست. این ویژگی‌ ممکن است حشره را به عنوان یک تهدید جدی معرفی کند و در نتیجه باعث خسارت غیر مستقیم به گیاهان می‌شود.

شته جالیز به دلیل اندازه کوچک و سازگاری با محیط، به راحتی گسترش می‌یابد. و توانایی تولید مثل زیاد، و ایجاد آسیب جدی به گیاهان در مناطق ایزوله را دارد.

مشخصات آفت شته جالیز

بدن آفت شته جالیز کوچک و گلابی شکل است و معمولاً طول آن بین 1.2 تا 2.2 میلی‌متر متغیر است. رنگ بدن در افرادی که بال ندارند معمولاً زرد یا سبز تیره است و سطح پشتی آن فاقد رنگدانه است. با این حال، گاهی در قسمت‌های جانبی بدن، رنگدانه‌هایی به شکل لکه‌های کوچک مشاهده می‌شود. شاخک‌ها نیز به رنگ زرد کمرنگ هستند و به طور معمول به طول بدن نزدیک‌اند. فرم‌های بالدار این آفت شته جالیز، رنگی سبز تا سبز تیره دارند و شاخک‌های کوتاهی که طول آن‌ها تقریباً هم‌اندازه با طول بدن است، دارند.

این ویژگی‌ها باعث می‌شود شته جالیز در بین انواع آفات گیاهی، یک موجود شناخته شده و قابل شناسایی باشد. شته جالیز می‌تواند به راحتی بر روی گیاهان مختلف مخصوصاً گیاهان جالیز (مانند کدو، هندوانه و خیار) زندگی کند و از شیره گیاهی تغذیه کند. حضور این آفت می‌تواند به کاهش رشد گیاهان و در نهایت به آسیب به محصولات منجر شود. بنابراین، شناخت دقیق ویژگی‌های ظاهری شته جالیز و رفتار آن می‌تواند در پیشگیری و مدیریت این آفت بسیار موثر باشد.

در ابتدای چرخه زندگی شته جالیز، حشرات ماده بی بال موسوم به ماده‌های موسس وجود دارند که قادرند بدون جفت گیری و از طریق بکرزایی تولید مثل کرده و جمعیت را به شدت افزایش دهند. در بین این جمعیت، افراد بالداری نیز وجود دارند که در گلخانه پراکنده شده و آلودگی را توسعه می‌دهند. زمستان گذرانی این آفت به صورت ماده‌های فاقد بال و روی علف های هرز میزبان می‌باشد. در صورت مساعد بودن شرایط محیطی، شته جالیز تا ۲۰ نسل در سال دارد.

زمان شروع فعالیت آفت

فعالیت آفت شته جالیز معمولاً همزمان با ظهور برگ‌های اصلی گیاه شروع می‌شود. در این مرحله، بوته‌های آلوده به شته معمولاً فقط در حاشیه مزرعه مشاهده می‌شوند، اما به تدریج آلودگی به تمامی سطح مزرعه گسترش پیدا می‌کند. در منطقه گرگان، اولین کلنی‌های شته‌ها در اواخر خرداد و اوایل تیر بر روی گیاهان مشاهده شدند و در اوایل شهریور، زمانی که گیاهان پنبه در مراحل بلوغ غوزه و باز شدن بودند، جمعیت شته‌ها به اوج خود رسید.

آستانه زیان اقتصادی آفت شته جالیز در هر بوته معمولاً در مرحله 3 تا 4 برگی، زمانی که تعداد 20 تا 25 عدد شته در هر بوته مشاهده شود و میزان آلودگی به 8 تا 10 درصد برسد، به حدی می‌رسد که می‌تواند تاثیر منفی بر روی رشد گیاه و عملکرد آن بگذارد. این آستانه زیان اقتصادی نشان‌دهنده آن است که زمانی که تعداد شته‌ها به این حد برسد، لازم است برای کنترل و مدیریت این آفت اقدامات فوری انجام شود. کنترل سریع این آفت می‌تواند از گسترش بیشتر آن جلوگیری کرده و از آسیب جدی به گیاهان جلوگیری کند.

نحوه خسارت شته جالیز

شته جالیز ضمن تغذیه از شیره گیاهی، ماده شهد مانندی (عسلک) از بدن خود دفع می‌کند که خروج این ماده منجر به ایجاد خسارت غیر مستقیم می‌‌شود. با افزایش جمعیت آفت، سطح برگ توسط عسلک پوشانده و چسبناک می‌گردد. در این صورت سطح فتوسنتز گیاه کاهش یافته و شرایط برای ایجاد بیماری قارچی فوماژین مساعد می‌شود. همچنین این آفت با انتقال ویروس بیماری‌زای گیاهی از یک گیاه به گیاه دیگر خسارت غیر مستقیم وارد می کند.

دشمنان طبیعی شته جالیزی

بالتوری سبز

کفشدوزک‌ها

پشه شته خوار و زنبور پارازیتوئید

قارچ‌های بیمارگر

سموم موثر بر آفت شته جالیز

در مطالعاتی که توسط جعفری و همکاران در سال 1386 انجام شد، مشاهده گردید که مصرف حشره‌کش ایمیداکلوپراید بر روی پارامترهای تولید مثلی آفت شته جالیز توانست کنترل مؤثری از آفت شته جالیز به میزان 81% ایجاد کند. این تحقیق نشان می‌دهد که استفاده از حشره‌کش‌ها می‌تواند راهکار مناسبی برای کاهش جمعیت شته‌ها باشد، البته با توجه به محدودیت‌ها و نکات مهمی که باید رعایت شود. برای مثال، مبارزه شیمیایی با آفت شته جالیز باید با دقت و با در نظر گرفتن دوره کارنس سموم انجام گیرد. از سموم موثر می‌توان به افوریا، آکتارا، موسپیلان، پریمیکارب و چس اشاره کرد که برای کنترل شته‌ها به کار می‌روند.

با این حال، استفاده بی‌رویه از حشره کش های شیمیایی می‌تواند باعث بروز مقاومت در شته‌ها و تاثیرات منفی بر روی موجودات غیرهدف و محیط زیست شود. این نکته به وضوح نشان می‌دهد که استفاده مداوم از سموم شیمیایی بدون رعایت اصول مناسب می‌تواند مشکلات جدیدی ایجاد کند و عملکرد بلندمدت کشاورزان را تهدید کند. به همین دلیل، یکی از راهکارهای مناسب و پایدار برای کاهش وابستگی به سموم شیمیایی و کنترل جمعیت آفت شته جالیز، استفاده از آفت‌کش‌های گیاهی است.

این نوع آفت‌کش‌ها نه تنها برای محیط زیست و موجودات غیرهدف کم‌خطرتر هستند، بلکه می‌توانند به کنترل پایدار و موثر آفات کمک کنند. همچنین، استفاده از روش‌های کنترل تلفیقی شامل ترکیب آفت‌کش‌های شیمیایی و بیولوژیک نیز می‌تواند روشی مؤثر برای مقابله با این آفت و حفظ سلامت اکوسیستم باشد.

آفت‌کش‌های گیاهی موثر بر شته جالیز

از جمله حشره کش های گیاهی مؤثر بر آفت شته جالیز می‌توان به حشره‌کش‌های طبیعی اشاره کرد که در کنترل این آفت به‌طور مؤثر عمل می‌کنند. یکی از این حشره‌کش‌ها، آفیدوپیروپن (Afidopyropen) است که یک حشره کش پیروپن جدید محسوب می‌شود و به‌ویژه در مبارزه با شته‌ها بسیار مؤثر است. این حشره‌کش به دلیل ویژگی‌های خاص خود، می‌تواند جایگزین مناسبی برای برخی سموم شیمیایی باشد و در عین حال کمتر برای محیط زیست و موجودات غیرهدف خطرناک است.

دیگر آفت‌کش گیاهی مؤثر، دایابون است که از اسیدهای چرب و روغن گیاه کرچک تهیه می‌شود. این ترکیب به‌عنوان یک آفت‌کش بی‌خطر و زیست‌سازگار شناخته می‌شود و می‌تواند در کنار روش‌های کنترل بیولوژیک در برنامه‌های مدیریت تلفیقی آفات استفاده شود. دایابون به دلیل اینکه از منابع طبیعی تهیه می‌شود، هم برای گیاهان و هم برای اکوسیستم اطراف آن‌ها بی‌ضرر است.

همچنین، اسانس نعناع نیز به‌عنوان یک گزینه گیاهی قابل توجه برای کنترل آفت شته جالیز معرفی شده است. این اسانس، که می‌تواند به‌عنوان جایگزینی برای سموم شیمیایی در برنامه‌های کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد، علاوه بر مؤثر بودن در کنترل آفات، از آسیب به محیط زیست جلوگیری می‌کند و می‌تواند در سطوح تجاری نیز به کار رود. استفاده از این آفت‌کش‌های گیاهی به‌ویژه در سیستم‌های کشاورزی ارگانیک و پایدار می‌تواند نقش مهمی در کاهش وابستگی به سموم شیمیایی داشته باشد و به مدیریت مؤثر و زیست‌سازگار آفات کمک کند.

روش‌های کنترل و پیشگیری آفت

برای مبارزه مؤثر با آفت شته جالیز، رعایت برخی اصول پیشگیرانه و مدیریتی می‌تواند نقش بسزایی داشته باشد. یکی از این اصول، استفاده از نشاهای سالم و عاری از هرگونه آلودگی به شته جالیز است. نشاهای سالم نه تنها رشد بهتری دارند، بلکه از انتقال آفات به محیط گلخانه یا مزرعه نیز جلوگیری می‌کنند.

علاوه بر آن، استفاده از کارت‌ها و نوارهای چسبنده زرد رنگ به‌ویژه در گلخانه‌ها، می‌تواند به‌طور مؤثری به کنترل جمعیت شته‌ها کمک کند. این نوارها با جذب شته‌ها و دیگر حشرات، از گسترش آلودگی در محیط‌های بسته مانند گلخانه‌ها جلوگیری می‌کنند و می‌توانند به‌عنوان یکی از ابزارهای کمکی در برنامه‌های مدیریت تلفیقی آفات استفاده شوند.

رعایت بهداشت در مزرعه و گلخانه نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حذف علف‌های هرز در گلخانه‌ها، مزرعه و حاشیه‌های آن‌ها می‌تواند به کاهش پناهگاه‌های طبیعی شته‌ها و دیگر آفات کمک کند. این اقدام نه تنها به‌طور مستقیم از گسترش شته جالیز جلوگیری می‌کند، بلکه به بهبود شرایط رشد گیاهان نیز منجر می‌شود.

در نهایت، تنظیم مناسب دما و جلوگیری از افزایش رطوبت در گلخانه‌ها یکی دیگر از عوامل کلیدی در پیشگیری از گسترش آفت شته جالیز است. شرایط رطوبتی مناسب و دمای متعادل می‌تواند از شرایط ایده‌آل برای فعالیت شته‌ها جلوگیری کرده و از انتشار آن‌ها در محیط جلوگیری نماید. رعایت این اصول می‌تواند به حفظ سلامت گیاهان و کاهش نیاز به استفاده از آفت‌کش‌ها کمک کند.