آفت شته جالیز، روش های کنترل و مبارزه

آفت شته جالیز (Aphis gossypii Glover) به عنوان مهم‌ترین آفت چندین خوار در طیف وسیعی از گیاهان اقتصادی مهم در مزارع و گلخانه‌ها محسوب می‌شود. شته جالیز، حشره‌ای با پراکنش جهانی است که در مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و معتدل زندگی می‌کند. این گونه دارای دامنه میزبانی وسیعی است و می‌تواند به محصولات مختلف از جمله گیاهان خانواده کدوئیان  Cucurbitaceae، پنیرکیان  Malvaceae، بادنجانیان Solanaceae و همچنین برخی از گیاهان زینتی آسیب برساند.

مداحی و همکاران در سال 2018 اعلام کردند که رشد جمعیت شته جالیز در کدو نسبت به سایر گیاهان میزبان بیشتر است. و در این بررسی‌ها کدو به عنوان مناسب‌ترین گیاه میزبان برای شته جالیز در بین میزبان‌های مورد آزمایش معرفی شد. شته با مکیدن کربوهیدرات‌ها و اسیدهای آمینه از آوند آبکش باعث خسارت مستقیم به گیاه می‌شود. و همچنین ناقل انواع بیماری‌های ویروسی مانند ویروس موزاییک هندوانه، ویروس موزاییک خیار و چندین ویروس سیب زمینی می‌باشد. بزرگترین تهدید این آفت در سطح اکوسیستم انتقال ویروس‌های گیاهی هست. این ویژگی‌ ممکن است حشره را به عنوان یک تهدید جدی معرفی کند و در نتیجه باعث خسارت غیر مستقیم به گیاهان می‌شود.

شته جالیز به دلیل اندازه کوچک و سازگاری با محیط، به راحتی گسترش می‌یابد. و توانایی تولید مثل زیاد، و ایجاد آسیب جدی به گیاهان در مناطق ایزوله را دارد.

مشخصات آفت شته جالیز

بدن شته جالیز کوچک، گلابی شکل و معمولا 2.2 تا 1.2 میلیمتر طول دارند. رنگ بدن در افراد بدون بال معمولا زرد و یا سبز تیره بوده، سطح پشتی فاقد رنگدانه است ولی گاهی در قسمت جانبی دارای رنگدانه است. شاخک‌ها به رنگ زرد کمرنگ هستند. فرم‌های بالدار به رنگ سبز تا سبز تیره با شاخک‌های کوتاه هستند که طول آن‌ها هم اندازه طول بدن است.

در ابتدای چرخه زندگی شته جالیز، حشرات ماده بی بال موسوم به ماده‌های موسس وجود دارند که قادرند بدون جفت گیری و از طریق بکرزایی تولید مثل کرده و جمعیت را به شدت افزایش دهند. در بین این جمعیت، افراد بالداری نیز وجود دارند که در گلخانه پراکنده شده و آلودگی را توسعه می‌دهند. زمستان گذرانی این آفت به صورت ماده‌های فاقد بال و روی علف های هرز میزبان می‌باشد. در صورت مساعد بودن شرایط محیطی، شته جالیز تا ۲۰ نسل در سال دارد.

زمان شروع فعالیت آفت

اصولا شروع فعالیت شته‌ها با ظهور برگ‌های اصلی گیاه همزمان می‌باشد. در این زمان بوته‌های آلوده به شته تنها در حاشیه مزرعه دیده می‌شوند ولی به تدریج آلودگی به تمام سطح مزرعه گسترش پیدا می‌کند. در گرگان اولین کلنی‌های شته‌ها در اواخر خرداد و اوایل تیر روی گیاهان ظاهر شدند و در اوایل شهریور زمانی که گیاهان پنبه در مراحل بلوغ غوزه و باز شدن بودند به اوج خود رسیدند. آستانه زیان اقتصادی شته جالیز در هر بوته در مرحله 3 تا 4 برگی معادل 8 تا 10 درصد آلودگی و تعداد 20 تا 25 عدد شته می‌باشد.

نحوه خسارت شته جالیز

آفت شته جالیز به صورت مستقیم و غیر مستقیم به گیاهان خسارت می‌زند؛ این حشره دارای قطعات دهانی زننده – مکنده که آن را به بافت گیاه میزبان وارد کرده و با مکیدن مستقیم شیره، گیاه دچار فقر مواد کربوهیدارته شده و رشد طبیعی آن مختل و کند می‌شود. در گیاهان آلوده، برگ‌ها دچار انحراف، پیچیدگی و ریزش گل‌ها اتفاق می‌افتد. شته‌ها در ابتدا در زیر برگ‌ها مستقر و شروع به تغذیه و تکثیر می‌کنند و تمام قسمت های گیاه را آلوده می‌کنند. رشد گیاه آلوده متوقف شده و علائمی مانند حالت تشنگی و کمبود مواد غذایی را نشان می‌دهند، و در نهایت کیفیت و عملکرد محصول کاهش می‌یابد.

شته جالیز ضمن تغذیه از شیره گیاهی، ماده شهد مانندی (عسلک) از بدن خود دفع می‌کند که خروج این ماده منجر به ایجاد خسارت غیر مستقیم می‌‌شود. با افزایش جمعیت آفت، سطح برگ توسط عسلک پوشانده و چسبناک می‌گردد. در این صورت سطح فتوسنتز گیاه کاهش یافته و شرایط برای ایجاد بیماری قارچی فوماژین مساعد می‌شود. همچنین این آفت با انتقال ویروس بیماری‌زای گیاهی از یک گیاه به گیاه دیگر خسارت غیر مستقیم وارد می کند.

دشمنان طبیعی شته جالیزی

چاموئن در سال 2020 ادعا کرد که عوامل کلیدی مرگ و میر آفت شته جالیز در مناطق گرمسیری، بارندگی و شکار می باشد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که حفظ دشمنان طبیعی (مانند شکارچیان) و نظارت بر بارندگی به دلیل تنظیم جمعیت شته جالیزی در تمام مراحل فنولوژیکی گیاه پنبه در مناطق گرمسیری اهمیت دارد. ترجیح غذایی دشمنان طبیعی یکی از مهم‌ترین معیارهایی است که در بررسی کارایی آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بالتوری سبز

بالتوری سبز Chrysoperla carnea از دشمنان طبیعی شته جالیز است. در بررسی مرادی و همکاران، (1397) ترجیح غذایی و سوئیچینگ لاروهای سن دوم و سوم بالتوری سبز روی آفت شته جالیز مورد مطالعه قرار گرفت. این تحقیق نشان داد که نوع طعمه و تراکم آن روی ویژگی‌های رفتاری لاروهای بالتوری سبز موثر است.

کفشدوزک‌ها

کفشدوزک Coccinula elegantula Weise (Coleoptera: Coccinellidae) به عنوان یکی از دشمنان طبیعی آفت شته جالیز، نقش موثری در کنترل جمعیت این آفت دارد. نرخ زیاد جستجوگری و کوتاه بودن زمان دستیابی این کفشدوزک در دماهای 25 و 32 درجه سلسیوس نشان دهنده این است که در صورتی که بتوان بر موانع پرورش انبوه این کفشدوزک غلبه کرد؛ یک گونه ارزشمند در کنترل بیولوژیک آفت شته جالیز خواهد بود.

پشه شته خوار و زنبور پارازیتوئید

کاربرد توام دو عامل کنترل بیولوژیک پشه شته خوار Aphidoletes aphidimyza و زنبور پارازیتوئید Aphidius colemani در گلخانه‌ها روی بوته‌های خیار موجب کاهش معنی دار جمعیت شته‌ها در گلخانه می‌شوند.

قارچ‌های بیمارگر

اگر شرایط برای فعالیت قارچ‌های بیمارگر در گلخانه مهیا است می‌توان برای مبارزه با آفت شته جالیز در تلفیق با عوامل کنترل بیولوژیک از ترکیبات تجاری قارچ‌های بیمارگر Lecanicillium muscarium   و  Beauveria bassiana در گلخانه استفاده کرد.

سموم موثر بر آفت شته جالیز

• در مطالعات جعفری و همکاران (1386) مشاهده شد که مصرف حشره کش ایمیداکلوپراید روی پارامتر های تولید مثلی آفت شته جالیز سبب کنترل موثر این آفت به میزان 81% می‌شود.
• مبارزه شیمیایی با سموم مناسب و انواع حشره کش و با در نظر گرفتن دوره کارنس آن‌ها مانند سموم افوریا، آکتارا، موسپیلان، پریمیکارب، چس

استفاده بی‌رویه از آفت کش‌های شیمیایی برای کنترل شته جالیز موجب مقاومت و تاثیر منفی بر موجودات غیر هدف و محیط زیست می‌شود. یکی از راهکارهای مناسب برای کاهش استفاده از آفت کش‌های شیمیایی و کنترل جمعیت آفت، استفاده از آفت‌کش‌های گیاهی است.

آفت‌کش‌های گیاهی موثر بر شته جالیز

از جمله آفت کش های گیاهی موثر بر آفت شته جالیز می‌توان به حشره کش‌های طبیعی مانند (آفیدوپیروپن) Afidopyropen که یک حشره کش پیروپن جدید است اشاره کرد. دایابون (با استفاده از اسیدهای چرب و روغن گیاه کرچک تهیه می‌شود) نیز یک آفت کش گیاهی بی خطر و زیست سازگار است. این ترکیب قابلیت تلفیق با روش کنترل بیولوژیک در برنامه‌های مدیریت تلفیقی آفات را دارد. اسانس نعناع هم می‌تواند به عنوان جایگزین سموم شیمیایی در کنترل آفت شته جالیز به صورت تجاری مورد استفاده قرار گیرد.

روش‌های کنترل و پیشگیری آفت

• استفاده از نشا سالم و عاری از آفت شته جالیز
• استفاده از کارت‌ها و نوارهای چسبنده زرد رنگ خصوصا در گلخانه‌ها
• رعایت بهداشت مزرعه و گلخانه و حذف علف‌های هرز در گلخانه‌ها، مزرعه و حاشیه آن‌ها
• تنظیم دما و ممانعت از افزایش رطوبت در گلخانه