خاک شور و راهکارهای مقابله با آن

شوری خاک (Soil Salinity) در اثر وجود بیش ازحد مجاز نمک (Na) در خاک ایجاد می‌شود. نمک‌ها به طور طبیعی در خاک و آب وجود دارند اما میزان آن‌ها در برخی از مناطق بالا است. گاهی کشاورزان با زیاده روی در مصرف کود و استفاده از کودهای نامناسب باعث شوری خاک می‌شوند. هر چه کودها حلالیت بالاتری داشته باشند و جذب آن‌ها توسط گیاه بهتر انجام شود، شوری خاک کمتر می‌شود. عدم آیش زمین و عدم تناوب در کشت (کشت مکرر یک محصول) نیز سبب شوری خاک می‌شود.

تاثیر شوری خاک بر کشاورزی (کشت)

یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش تولیدات محصولات کشاورزی، خاک‌های شور به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک است. در حال حاضر بخش اعظمی از آب‌های موجود در روی زمین شور بوده که به تبع آن خاک نیز شور می‌شود. مرکز و جنوب ایران از جمله مناطقی است که با مشکل شوری آب و خاک و در نتیجه مشکل کشت مواجه هستند. شوری خاک بر روی جوانه‌زنی و رشد گیاهان تاثیر سوء می‌گذارد. نمک یا همان عنصر سدیم در این خاک‌ها در اطراف ریشه گیاهان تجمع یافته و با پایین آوردن سطح جذب، باعث عدم جذب مواد غذایی از خاک توسط گیاه می‌شود. کشاورزی در خاک‌های شور سبب پایین آمدن کیفیت و تناژ محصول شده و میوه‌ها کوچک می‌شوند.

تاثیر شوری بر جوانه زنی بذر

شوری مانع جوانه زنی بذر می‌شود. به گونه‌ای که در یک مزرعه درصدی از بذور قوه نامیه خود را از دست می‌دهند و آن دسته از گیاهانی که سبز می‌شوند، دارای رنگ تیره تر از حد طبیعی (گاهی به رنگ سبز آبی تیره) با حاشیه برگ‌های سوخته هستند.

راهکارهای مدیریت کشاورزی در خاک‌های شور

1. شستشوی خاک برای شوری زدایی
2. استفاده از کود ضد شوری
3. مدیریت و انتخاب بهترین شیوه آبیاری
4. انتخاب بذر و گیاه مناسب، مقاوم و سازگار با شوری
5. عدم صدور مجوز چاه‌های عمیق

انتخاب بذر و گیاه مناسب برای خاک‌های شور

استفاده از گیاهان مقاوم به شوری مانند پنبه، چغندرقند، جو، گندم، سویا، گلرنگ، نخود و… در خاک‌های شور اهمیت ویژه‌ای دارد. گیاهان صیفی مانند گوجه فرنگی و ملون می‌توانند نسبت به شوری مقاوم باشند. انتخاب بذر مناسب نیز بسیار مهم است. بذرهایی مانند گوجه‌فرنگی سانسید، متین، فرمونت، سما و … به شوری خاک مقاوم هستند.

در ایران کشت پسته در یزد رونق دارد. مقاومت پسته به شوری در حدی است که درخت زنده می‌ماند اما از کیفیت و کمیت محصول کاسته می‌شود. بنابراین مقابله با شوری و تقویت درختان بخصوص در مرحله تشکیل پوسته استخوانی بسیار حائز اهمیت است. توجه کنید که پیاز، سیر، برنج و لوبیا از جمله گیاهان حساس به شوری هستند.

مدیریت و انتخاب بهترین شیوه آبیاری

انتخاب روش آبیاری مناسب در خاک‌های شور بسیار اهمیت دارد. بهترین روش آبیاری برای شوری زدایی خاک، آبیاری بارانی و قطره‌ای بوده و استفاده از آبیاری غرقابی روش مناسبی محسوب نمی‌شود. فواصل آبیاری در چنین شرایطی کمتر است؛ زیرا آبیاری سبب کاهش غلظت املاح موجود در خاک می‌شود. همچنین بعد از هر آبیاری نمک‌ها روی سطح خاک تجمع می‌یابند و می‌توان اقدام به حذف آن‌ها کرد. آبیاری باید به دفعات بیشتر با فاصله کمتری انجام شود. در آماده سازی زمین‌های شور، بهتر است از روش جوی و پشته استفاده کرد؛ و کشت گیاهان در قسمت گودتر(جوی) انجام شود. چرا که ریشه‌ها در این قسمت کمتر در معرض نمک‌های به وجود آمده در سطح خاک قرار می‌گیرند.

برای رفع شوری چکار کنیم؟

یکی از بهترین روش‌ها، زهکشی خاک و آبشویی است که اگر به صورت توام انجام شود، تاثیر بیشتری دارد. با اینکه حلالیت نمک‌ها در فصول گرم سال بیشتر است؛ اما بهتر است آبشویی در فصول سرد انجام شود. چرا که در فصل سرد میزان آب در دسترس به دلیل بارندگی‌ها و کشت کمتر گیاه در زمین، بیشتر بوده و به دلیل سردی هوا میزان تبخیر از سطح خاک نیز کمتر است. آبیاری سبب کاهش غلظت املاح موجود در خاک شده و باید با آب شیرین انجام شود.

برای رفع شوری خاک چه کودی مناسب است؟

استفاده از کودهای شیمیایی حاوی کلسیم، جهت کاهش غلظت شوری خاک مانند کلسیت و کلرید کلسیم نیز بسیار مؤثر واقع شده است. کودهای ضد شوری مؤثر و معتبر مانند کودهای CATs (کتس)، رتروسال، سالت‌گان نوتری تک بازارگان کالا و… سبب بهبود کیفیت بافت خاک و تحریک رشد گیاه در خاک های شور خواهد شد. استفاده از گچ نیز برای کاهش شوری و افزایش نفوذپذیری خاک موثر است. گچ، بخش زیرین خاک‌های شور را بهبود می‌دهد و بر سطح خاک زیاد مؤثر نیست. گچ دارای دو عنصر گوگرد و کلسیم است. بنابراین دارای ترکیبی است که با قرار گرفتن بین ذرات خاک سبب استحکام بافت خاک شده و با اسیدی‌تر کردن PH خاک باعث افزایش جذب عناصر غذایی توسط ریشه گیاهان، بخصوص روی و آهن در خاک‌های شور می‌شود.

استفاده از مواد آلی مانند کودهای دامی، کود سبز، زباله‌ها و پسماندهای جامد شهری سبب اصلاح کیفیت بافت خاک شده و موجب بهبود رشد و نمو گیاهان در چنین شرایطی می‌شود. این روش مقرون به صرفه هم هست. برداشت مکانیکی خاک‌های سطحی هم می‌تواند در کاهش شوری موثر باشد. زمانی که خاک‌های شور را با آب شیرین آبیاری می‌کنند، نمک در آب حل شده و میزان زیادی از نمک‌ها روی سطح خاک تجمع میابد؛ که می‌توان آن‌ها را جمع آوری و از زمین خارج کرد. استفاده از کودهای معدنی مانند هیومیک اسید، سویل بوستر و فولویک اسید که اضافه کردن آن‌ها به خاک سبب کاهش شوری می‌شود نیز موثر خواهد بود.