همه چیز در مورد کود آهن

راهنمای جامع استفاده از کود آهن

گیاهان برای رشد خود به عناصر مختلفی نیاز دارند. این عناصر بسته به احتیاج گیاه به آن عنصر به دو دسته کلی عناصر پر مصرف و کم مصرف تقسیم بندی می‌شوند. عنصر غذایی کم مصرف عنصری است که گیاهان برای کامل کردن چرخه حیات خود به آن نیاز دارند، اما مقدار نیاز آن­‌ها به این عنصر بسیار کم می‌­باشد. یکی از مهمترین عنصر کم مصرف برای رشد گیاهان آهن است. آهن یک ماده مغذی لازم برای تمام عملکردهای گیاه است. و این ماده مغذی از طریق نوع خاصی از کود به عنوان کود آهن برای گیاهان تامین می‌شود.

آهن برای سنتز کلروفیل ضروری است و قسمت مهمی از سیتوکروم‌ها است که به عنوان حامل الکترون در فرآیند فتوسنتز و تنفس عمل می‌کند. قسمت ضروری از واکنش فردوکسین (Ferredoxin) و احتمالا آنزیم کاهنده نیترات می‌باشد. گیاهان آهن را به فرم‌های فریک (Fe⁺³) یا فروس (Fe⁺²) جذب می‌کنند. گیاهان برای جذب آهن مکانیسم‌های مختلفی را اتخاذ می‌کنند.

مکانیسم کلاته کردن

دسته‌ای از گیاهان با تولید برخی اسیدهای آلی مانند سیدروفورها  و کلات کردن آهن، آن را جذب می‌کنند. سیدروفورها با آهن پیوند برقرار کرده و آن را جذب گیاه می‌کنند. این مکانیزم به کلاته شدن معروف است.

مکانیسم آزاد کردن پروتون از ریشه‌ها

دسته دیگر از گیاهان با ترشح پروتون (H⁺) از ریشه خود، در نتیجه کاهش pH در محیط ریشه، باعث تسهیل جذب کاتیون‌هایی مانند آهن می‌شود. از این جهت انتخاب کود نیتروژنه می‌تواند موثر باشد. کودهای نیتروژنه به فرم آمونیوم (NH₄⁺) باعث افزایش آزاد شدن پروتون‌ها از ریشه گیاه وکاهش pH محیط آن و تسهیل جذب آهن می‌شود. اما کودهای نیتروژنه به فرم نیترات (NO₃⁺) باعث آزاد شدن یون‌های هیدروکسید (OH) و افزایش pH در ناحیه ریشه شده و باعث کاهش جذب آهن می‌شوند. ریشه‌های جدید و موئین فعالیت زیادی در جذب آهن دارند، بنابراین حفظ یک سیستم ریشه‌ای سالم ضروری است.

عنصر آهن چه نقشی در گیاهان ایفا می‌کند؟

آﻫﻦ ﻧﻘﺶ ﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪﺩی ﺩﺭ گیاﻫﺎﻥ ﺍیفا می‌کند که ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﺎشی ﺍﺯ ﺗﻮﺍﻧﺎیی ﺁﻥ ﺩﺭ تغییر ظرفیت ﺧﻮﺩ می ﺑﺎﺷﺪ ﻭلی ﻣﻬﻤﺘرین ﻧﺘیجه کمبود ﺁﻥ ﺭﺍ می‌توان کاهش ﺳﺎﺧﺖ کلروفیل (ﺳﺒﺰینه) ﺩﺭ ﮔیاه ﻭ ﺑﻮﺟﻮﺩ ﺁﻣﺪﻥ کلروز یا ﺯردی ﺩﺭ ﺑﺮﮔ‌ﻬﺎی ﺟﻮﺍﻥ ﺩﺍﻧﺴﺖ. ﺍین ﻣﺴﺌﻠﻪ کاﻫﺶ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻭ ﮔﻞ ﺁﻏﺎﺯی ﺩﺭ ﺑﺴیاری ﺍﺯ گیاهان ﺭﺍ ﺑﻪ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﺩﺍﺭﺩ. همچنین ﺁﻫﻦ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺘﻬﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪﻩ، ﺩﺭ ﺩﺍﺧﻞ گیاه ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻋﻨﺼﺮ غیر ﻣﺘﺤﺮک ﻣﺤﺴﻮﺏ می ﺷﻮﺩ ﻭ ۸۰ ﺩﺭﺻﺪ ﺁﻥ ﺩﺭ کلرﻭﭘﻼﺳﺖ ﺑﺮﮔﻬﺎی ﺳﺒﺰ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ که کمبود ﺁﻥ ﺯﺭﺩی (زردی بین رگبرگی) ﺑﺮﮔﻬﺎی ﺟﻮﺍﻥ ﺭﺍ ﺑﺎﻋﺚ می ﺷﻮﺩ و در برخی موارد مثل درخت گلابی، برگ ها سفیدرنگ می شوند و در مراحل پیشرفته تر، برگها سوخته و خشک می شوند.

درختان زمانی عناصر غذایی را جذب میکنند که این عناصر بصورت محلول در آب باشند. در pHهای قلیایی (بالاتر از 6.5) آهن با کلسیم و سایر یون‌ها واکنش داده و رسوب می‌کند، این عمل باعث می‌شود آهن غیرقابل دسترس برای گیاهان شود. ﺧﺎکهای ﺁهکی که ﺩﺭﺻﺪ ﺑﺎﻻیی ﺍﺯ ﺧﺎکهای ﺍیرﺍﻥ ﺭﺍ نیز تشکیل می ﺩﻫﺪ بیشترین ﻋﻼئم کمبود ﺭﺍ ﻧﺸﺎﻥ می ﺩﻫﺪ که ﺩلیل اصلی ﺁﻥ ﻣﻘﺎﺩیر ﺑﺎﻻی یون بیکرﺑﻨﺎﺕ ﺩﺭ ﻣﺤﻠﻮﻝ ﺧﺎک ﺍﺳﺖ. آبیاری سنگین، ﻓﺸﺮﺩگی ﺧﺎک ﻭ کاﻫﺶ ﺗﻬﻮیه ﺑﺎﻋﺚ ﺯیاﺩ ﺷﺪﻥ یون بیکربنات می‌شود. ﺍین یون می ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺟﺬﺏ ﻭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺁﻫﻦ ﺭﺍ کاﻫﺶ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ یا ﺍینکه ﺑﺎﻋﺚ غیر ﻓﻌﺎﻝ ﺷﺪﻥ ﻣﻘﺎﺩیر ﺑﺎﻻیی ﺍﺯ ﺁﻫﻦ ﺩﺭ ﺩﺍﺧﻞ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺷﻮﺩ. ﻣیزان ﺁﻫﻦ ﺩﺭ ﻣﺤﻠﻮﻝ ﺧﺎک بسیار کمتر ﺍﺯ ﺳﺎیر کاتیونها ﺍﺳﺖ و در ﻣﺤﺪﻭﺩﻩ pH ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺧﺎک، کل ﺁﻫﻦ ﻣﺤﻠﻮﻝ ﺧﺎک ﺑﺮﺍی ﺑﺮﻃﺮﻑ کردن نیاز گیاهان کافی نیست (حتی ﺩﺭ ﺧﺎکهای ﺍﺳیدی).

اصولا کمبود آهن در گیاهان مربوط به عوامل زیر است

• متراکم بودن خاک
• رطوبت بیش از حد خاک
• بالا بودن pH خاک
• رسی بودن خاک
• فسفر زیاد در خاک

ﺑﻬﺘﺮین ﺭﺍﻩ ﺣﻞ‌ﻫﺎی ﻣﺒﺎﺭﺯﻩ ﻭ پیشگیری ﺍﺯ کمبود ﺁﻫﻦ ﻭ ﺯﺭﺩی ناشی ﺍﺯ ﺁﻥ

• کاشتگیاهان ﻣﻘﺎﻭﻡ ﺑﻪ کمبود.
• آبیاری سبک ﻭ ﺑﺎ ﺩﻓﻌﺎﺕ بیشتر ﻭ ﺑﺎﻻ ﺑﺮﺩﻥ تهویه ﺧﺎک.
• کاﻫﺶ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺁﻣﺪ ﻣﺎشین ﺁﻻﺕ ﺩﺭ ﻣﺰﺭﻋﻪ.
• ﺍﻓﺰﻭﺩﻥ ﻣﻮﺍﺩ ﺁلی ﺑﻪ ﺧﺎک.
• ﻣﺼﺮﻑ کوﺩ ﻣﻨﺎﺳﺐ (ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺳﻮﻟﻔﺎﺕ ﺁﻣﻮنیم ﺩﺭ ﺑﺎﻏﺎﺕ ﺩﺍﺭﺍی کمبوﺩ ﺁﻫﻦ).
• کاﻫﺶ بیکربنات ﺁﺏ ﺁبیاری ﺑﺎ ﻣﺼﺮﻑ ﺍﺳید
• ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺍﺻﻼﺡ کنندﻩ ﻫﺎی ﺧﺎک ﻭکمک ﺑﻪ کاﻫﺶ ﻣﻮضعی pH ﺧﺎک.
• ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ کوﺩﻫﺎی ﺁﻫﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ (ﺑﺮﮒ پاشی ﻭ ﻣﺼﺮﻑ ﺧﺎکی).

چگونه آهن مورد نیاز گیاهان را تامین کنیم؟

آهن مورد نیاز گیاهان را می‌توان از منابع مختلفی کودی مانند سولفات آهن، اکسید آهن و انواع کلات آهن تامین کرد.

سولفات آهن

سولفات‌های آهن جزو رایج‌ترین کودهای آهن هستند که بصورت گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند. این کودها بصورت گرانوله و پودری فرموله و به فروش می‌رسند. کودهای سولفات آهن عمدتا به دو فرم سولفات آهن 2 ظرفیتی و سولفات آهن 3 ظرفیتی عرضه می‌شوند. و بسته به نوع کود، 20 تا 23 درصد آهن دارند.مصرف خاکی سولفات آهن در خاک‌های آهکی و قلیایی بخصوص در  pHهای بالای 7 بی‌اثر می‌باشد. چرا که در چنین شرایطی آهن موجود در کود بسرعت به آهن سه ظرفیتی (Fe⁺³) اکسید شده و رسوب می‌کند و عملا برای گیاه قابل استفاده نیست.

موارد و میزان مصرف کود سولفات آهن

• مصرف خاکی: در مصرف خاکی میتوان مقدار 500 تا 1000 گرم سولفات آهن را مخلوط با مواد آلی و در چالکود برای هر درخت بارور در نظر گرفت. برای باغ-های پرتراکم و درختان کمتر از 10 سال، نصف مقادیر فوق مناسب است.
• مصرف محلول پاشی: برای رفع کلروز ناشی از آهک فعال در خاک، محلول پاشی سولفات آهن به تعداد دو یا چند بار در طول فصل رشد توصیه می شود.

کود اکسید آهن

اکسیدهای آهن در بین سایر کودهای آهن دارای بالاترین درصد آهن هستند. اما این کودها محلول در آب نبوده و باید توجه داشت که در pH  های بالای 6 عملا این کودها قابلیت استفاده ندارند چرا که در چنین شرایطی آهن این کود قابل دسترس ریشه گیاهان نیست.

کلات آهن

شکل کلاته شده یک عنصر مانند آهن نسبت به فرم معمولی آهن خیلی راحت تر و همچنین سریعتر جهت گیاهان جذب میشود. عناصری مانند آهن زمانی که به شکل کلاته درمی آیند خیلی راحت تر از فرم معمولی خود در گیاه جذب میشوند. بنابراین کود آهن کلات شده دارای جذب بهتری نسبت به کود معمولی است. در ادامه به معرفی انواع کلات آهن میپردازیم.

الف- کلات آهن EDTA

 این ترکیب در محدوده pH بین 6 تا 5/6 پایدار است یعنی این کود در خاک های قلیایی بی اثر خواهد بود و قسمت اعظم درصد آهن آن بی اثر خواهد شد. در بسیاری موارد دیده شده است که برگپاشی این کود توصیه می شود. این ترکیب یک جامد بی رنگ بوده که قابل حل در آب است.

ب- کلات آهن DTPA

 این نوع کود، نیز فقط در pH کمتر از 7 پایدار است و دارای میل ترکیبی شدید با کلسیم است و مناسب مصرف در خاکهای آهکی نیست.

ج- کلات آهن EDDHA

 این کود در pH قلیایی نیز پایدار است و مناسب خاکهای آهکی و قلیایی است، اما یکی از گرانترین کلات های موجود به شمار می آید در جهان کلات های آهن از 6 ساختار گوناگون ساخته می شوند که از میان آنها دو نوع آن یعنی EDTA و EDDHA  در ایران کاربرد بسیاری دارند. بهترین کود محتوی آهن در خاک های آهکی نظیر اکثریت قریب به اتفاق خاکهای ایران ترکیبات شیمیایی با بنیان  Fe-EDDHA است. این کود فقط به صورت مصرف خاکی و یا به صورت استفاده در آبیاری تحت فشار (که در درختان به صورت نواری آبیاری می شوند)، توصیه می شود و استفاده از آن ها به صورت محلول پاشی مؤثر نخواهد بود، زیرا این کودها در اثر نور تجزیه می شوند.

مقایسه انواع کلات آهن

کودهای EDTA و DPTA هرچند می توانند حاوی مقدار زیاد آهن تا حد 15 درصد باشند اما این در صد بالای آهن را نمی توانند به طور کامل در محیط های قلیایی خاکهای ایران به صورت محلول حفظ کرده و آنگاه در اختیار گیاه قرار دهند و در این شرایط قلیایی تحت تأثیر کلسیم، منیزیم و یا فسفات، آهن به صورت هیدروکسید نامحلول رسوب میکند. سکوسترین های آهن غالبا از نوع EDDHA می باشد. کلات های آهن FeEDDHA  (سکوسترین 138) که دارای مخلوطی از ایزومرهای ارتو-ارتو، ارتو-پارا، پارا-پارا است که در این میان ایزومرهای ارتو-ارتو بیشترین قابلیت جذب را برای گیاه دارد.

نوع پارا-پارا قابلیت تولید آن بسیار کم بوده و با آهن کمپلکسی ندارد و نقش کود ندارد. در ایزومر ارتو-پارا، آهن تنها با 4 اتصال به عامل کلات کننده وصل شود. بنابراین در خاک بیشتر در معرض نامحلول بودن قرار می گیرد. ایزومر ارتو-ارتو، برای افزایش حفاظت آهن، 6 پیوند با عامل کلات کننده برقرار می کند بنابراین پایداری بیشتری در شرایط قلیایی و آهکی دارد و حداکثر میزان آهن موجود در این نوع کلات 6 درصد است.

به طور کلی هر چه میزان ایزومر ارتو-ارتو بالاتر باشد سبب پایداری بیشتر آهن  و در نتیجه جذب بیشتر آن توسط گیاه در مدت زمان طولانی تری می­شود. افزایش میزان ارتو-ارتو باعث افزایش کیفیت کود کلاته و بالا رفتن قدرت جذب آن توسط گیاه می شود. از بین این سه ایزومر، ایزومر ارتو-ارتو و ارتو-پارا در خاک های قلیایی پایدارتر بوده و توسط گیاه جذب می ­شود و میتواند به عنوان کود مورد مصرف قرار گیرد.

بهترین زمان و میزان مصرف کود آهن

بهترین زمان مصرف کود آهن فصول بهار و تابستان می باشد. برای مراحل مختلف رشد در گیاهان و نوع گیاهان توصیه های متنوعی برای استفاده از کودهای آهن وجود دارد. به طور کلی بیشترین مصرف کود اهن حداکثر 60 گرم به ازای هر درخت کامل می باشد که این میزان در زمان جوانه زنی تا 15 گرم در هر درخت کاهش پیدا خواهد کرد.